De temperamenten spelen in de klassieke astrologie een grote rol bij het bepalen van de algemene lijn in het karakter. Deze lijn geeft ook de medische gevoeligheid aan en als de temperamenten medisch gebruikt worden, wordt er van humores gesproken. De gelijkstelling van de elementen met de humores of lichaamsvochten is de gouden sleutel tot de medische astrologie, de werking en inwerking op elkaar van de lichaamsvochten geeft zicht op de basisprincipes achter ziekte en gezondheid.
Het centrale beginsel in de kosmos en dus ook in het lichaam van de mens is warmte. Warmte is de energie waardoor dingen in beweging worden gezet en leven is zonder warmte niet mogelijk. Uit het bestaan van warmte komt koude direct als het tegendeel voort, en als daar droogte en vocht aan toe worden gevoegd, ontstaat er een compleet wereldbeeld. Met dit wereldbeeld kan er direct praktisch gewerkt worden, de diepste beginselen die aan de kosmos ten grondslag liggen werken zichtbaar uit in onze wereld en bij uitstek in het lichaam.
Zoals bekend worden de vier beginselen van warmte/koude en droogte/vocht gecombineerd tot de elementen of medisch gesproken de lichaamsvochten of humores. Warmte en droogte geeft vuur of gele gal; warmte en vocht lucht of bloed; koude en droogte aarde of zwarte gal en koude en vocht water of slijm (flegma). Dit is basiskennis, de vier corresponderende types worden cholerisch (vuur), sanguinisch (lucht), melancholisch (aarde) en flegmatisch (water) genoemd. Het is niet de bedoeling deze types verder psychologisch uit te werken, dat is voldoende gebeurd in vorige nummers van Anima.
Om het medische gedrag van de humores te kunnen begrijpen is echter wel een andere invalshoek nodig dan de psychologische. Spreken we over het lichaam, dan wordt alles zeer concreet en werken de lichaamsvochten met een bepaalde dynamiek op elkaar in. Het begrijpen van deze werking kan ook weer een dieper inzicht in het gedrag dat de temperamenten met zich mee brengen. Daarom is het zeer de moeite waard om de humores diepgaand te bestuderen – het zijn de uitwerkingen van de elementen op het meest concrete niveau.
Stoffen?
Een eerste vraag die dan opkomt is: wat zijn die temperamenten of humores dan eigenlijk? Zijn ze een soort materie, hebben ze een stoffelijk bestaan? Zoals Richard Saunders en andere traditionele artsen duidelijk maken, manifesteren de lichaamsvochten zich inderdaad op het stoffelijke niveau. Op bladzijde 135 van zijn onvolprezen standaardwerk The Astrological Practice and Judgement of Physick beschrijft hij bijvoorbeeld hoe de urine verkleurt als een bepaald lichaamsvocht het fysieke evenwicht heeft verstoord. Piskijken was voor de oude artsen een van de ondersteunende diagnosemiddelen.
Als een kunstschilder beschrijft Saunders de kleuren die de urine allemaal kan aannemen. Er waren vroeger ook een soort staalkaarten in omloop waarmee de arts de urine van zijn patiënt kon vergelijken. Zo zegt hij: “Als zwarte gal overheerst, dan ziet de urine er donker en grijs uit, soms met een roodachtige tint erbij.” Maar als er een teveel aan gele gal is, zien we een diep geelbruin, helder en meestal is de hoeveelheid groot. Is er een exces aan flegma, dan is het:” ..dik en witachtig, vol flegma, als eiwit en met een smerige kleur.”
Ik zal u niet vervelen met de verdere details van de edele kunst van het piskijken, wat daar gaat het nu niet om. Wat wel belangrijk is dat de humores dus heel concreet met hun eigenschappen stoffelijk uitwerken. Dat zwarte gal de urine donker maakt, hoeft geen verbazing te wekken. Als we nadenken over de lichaamsvochten hoeven we dus niet al te moeilijk te doen, en op die manier wordt ook begrijpelijk wat voor soort ziektes ze kunnen veroorzaken. Wat zichtbaar wordt tijdens een stevige verkoudheid is een vrij letterlijke manifestatie van flegma of slijm.
Daarmee is niet gezegd dat het alleen materieel is. In bredere zin zijn de humores niet alleen stoffelijk, het onderscheid dat wij maken tussen psychisch en stoffelijk bestaat eigenlijk niet in de oude benadering. Mentaal en fysiek functioneren worden samen beschreven door de temperamenten, elementen of lichaamsvochten – hoe je ze ook wilt noemen. Het is een glijdend vlak waar geen duidelijke grenzen te trekken zijn. Dit levert extra mogelijkheden voor behandeling op. Zien we een periode komen waarin er een teveel aan gele gal zal zijn, dan is het verstandig bijvoorbeeld intensief aan sport te gaan doen om dit teveel aan vuur af te voren. Preventie en behandeling kan dus niet alleen door voeding, kruiden of edelstenen, maar ook door een verandering van het leefpatroon.
Causa generationis
Om nu een goed begrip te krijgen wat de lichaamsvochten precies voor uitwerking hebben, is het verstandig om eerst na te denken over de samenstellende principes: warmte, koude, vocht en droogte. Wat heel behulpzaam kan zijn, is ze te vergelijken met de corresponderende fysieke verschijnselen uit het dagelijks leven. Dat kan een helder idee geven hoe zo’n principe functioneert. Wat doe je als een bladzijde niet kan omslaan: je maakt je vingertop vochtig zodat de bladzijde er aan kleeft en een van de belangrijkste eigenschappen van vocht is dus verbinding.
Zo kunnen we ook warmte gaan beschouwen: het is een soort bewegingsenergie. Volgens Guido Bonatti is warmte daarom de “causa generationis”, dat wil zeggen de oorzaak van de voortbrenging, van de verwekking. Dit is het beeld van een uitstromen van samengebalde kracht vanuit een punt. En warmte is duidelijk verbonden met leven, met de verwekking ervan. Koude is daarentegen het ontbreken van warmte, processen worden niet meer op gang gehouden, de energie is weg gevallen. Dit gaat dus tegen het leven in, er komt stilstand. Bonatti noemt koude dan ook “causa destructionis”, de oorzaak van de vernietiging.
Vocht is een beeld van verbinding. Vocht heeft geen vaste vorm en kan overal heen stromen, het verspreidt zich snel. Daarom heet vocht bij Bonatti de oorzaak van het bederf. Dit verwijst naar de verbinding en dooreenmenging die vocht veroorzaakt, de vaste vorm gaat verloren. Droogte is natuurlijk het tegengestelde, het is de oorzaak van de “duratio”, de hardheid of blijven. Dit geeft het beeld van een gebrek aan verbinding, een afscheiding waardoor iets in zijn vorm kan blijven bestaan. Nu kunnen deze basisprincipes worden gecombineerd om een helder begrip te krijgen van de lichaamsvochten, specifiek met het oog op hun medische werkzaamheid.
Bij gele gal, warm en droog, ontstaat er dus een beeld van geconcentreerde energie, van hitte die zich niet verspreidt. Saunders schrijft dan ook dat gele gal:”..verwekt, aantrekt en in stand houdt, droogt, verwarmt,.., hard maakt en waakzaamheid veroorzaakt vanwege het verhitten en verdrogen van de hersenen..”. De waakzaamheid komt voort uit de beschikbaarheid van energie, maar als het uit de hand loopt zien we hitte die niet weg kan, omdat droogte de vorm handhaaft. Daarom is gele gal verbonden met bijvoorbeeld eczeem en ontstekingen, de op een plek geconcentreerde hitte wordt afgevoerd op een minder prettige manier.
Als er in plaats van de droogte vocht is, dan wordt de hitte wel verspreid, want vocht staat voor verbindingen. Daarom is bloed een mooi beeld voor het sanguinische lichaamsvocht, bloed beweegt zich immers door het hele lichaam en zorgt voor het noodzakelijke transport. Bloed is ook het meest positieve lichaamsvocht, het stemt het meest overeen met het leven zelf, dat immers een vochtig en warm karakter heeft. Bloed zorgt dus het minste voor medische problemen, maar het kan wel. Dat hangt dan samen met de combinatie van hitte en vocht, waardoor een soort stoom ontstaat; een sterke expansie met overdruk.
Dat is de reden dat de ziektes die met het lichaamsvocht bloed te maken hebben, een soort overdruk verschijnselen zijn. Letterlijk is dat een hoge bloeddruk, hartproblemen en ook spontane neusbloedingen. Dat laatste verschijnsel is in feite een poging van het lichaam om zich zelf te aderlaten en daardoor de druk te verminderen. Toch zijn niet alle met een teveel aan bloed verbonden ziektes zo herkenbaar. Dat hangt samen met het verschil tussen symptoom en oorzaak, het samenspel van de humores, wat later in dit artikel aan de orde zal komen.
Drab
Als de warmte verminderd wordt, ontstaat er flegma, koude die zich door het vocht wel verspreidt. Als je verkouden bent, behoeft dat geen uitleg, maar het werkt natuurlijk in het hele lichaam uit. Het maakt:”..zwaar, sloom, traag en veroorzaakt,.., slaperigheid, en doet rotten, verteert, verdeelt en scheidt..”. Het is een beeld van verspreiden en uiteenvallen, de functies worden verminderd en structuren vervallen. Daarom is rotting een zo vaak voorkomend beeld, het is alsof alles oplost tot een plasje vage drab.
Nemen we het vocht weg, dan ontstaat de zwarte gal, het meest levensvijandige humor. Omdat het leven vochtig en warm is, gaat zwarte gal daar dus recht tegenin. Het verkilt en verhardt. Vele zwaar giftige en hallucinerende planten bevatten dan ook een grote dosis zwarte gal, bijvoorbeeld hennep, papaver, bilzekruid, doornappel en diverse soorten nachtschades. De hoeveelheid koude en droogte is in deze planten zo groot dat ze de levensfuncties sterk verminderen of zelfs geheel stil leggen. Dit is ook de reden dat het roken van hasj kan leiden tot depressies en andere psychische problemen.
Het beeld dat bij zwarte gal hoort, is dat van verstarring, Saunders beschrijft het in termen van verdroogd hout. Processen worden stil gelegd en verbindingen worden verbroken. Een typische ziekte van zwarte gal is MS, het doorgeven van zenuwimpulsen wordt geblokkeerd door het wegvallen van de verbindingen. Maar depressie is een ander goed voorbeeld: er is geen energie meer en de relaties met de buitenwereld zijn verbroken. Zo kunnen de werkingen van de humores met betrekking tot ziektes dus op allerlei niveaus worden toegepast, uiteenlopend van het mentale functioneren tot het puur fysieke. En op alle niveaus kunnen medische maatregelen effectenhebben, bij een depressie kan een kruid dat bij de Zon hoort dus ook wonderen doen.
Dit punt lijkt de allergrootste weerstand te verwekken in de astrologische wereld. Hier wordt blijkbaar een van de heiligste huisjes van de psychologische astrologie ingetrapt. Het idee dat depressie en andere psychische stoornissen verschijnselen zijn die net als de meer fysieke ziektes een gevolg zijn van een lichaamsvocht dat in exces aanwezig is, gaat er niet in. Men wil ten koste van alles het psychische als een apart gebied isoleren, waar alleen de psycholoog of new age therapeut zich in mag bewegen. Helaas worden hiermee de mogelijkheden tot behandeling en preventie zeer beperkt.
Verteringsfasen
Met de vier humores hebben we het gereedschap in handen om het mentaal-fysieke functioneren te beschrijven en te begrijpen. Zo worden de lichaamsvochten bijvoorbeeld ook toegepast op het spijsverteringsproces. Het “aantrekken” is verbonden met de gele gal, het is de fase waarin het voedsel wordt opgenomen en geprepareerd om verder te worden verteerd. Zwarte gal zorgt daarna voor het vasthouden zodat het voedsel niet te snel door het lichaam spoelt. Bloed zorgt met zijn warmte en vocht voor de echte vertering in de maag (energie die de vorm verbreekt) en tenslotte zorgt het flegma voor de uitscheiding.
Hiermee kunnen allerlei processen al op een simpele manier worden begrepen. Is er bijvoorbeeld te veel zwarte gal, dat treedt er verstopping op. Vasthouden wordt dan stilzetten van het proces. Omdat flegma zorgt voor de uitscheiding, moet er in dat geval meer flegma worden toegevoegd, bijvoorbeeld fruit zoals pruimen, peren of appels. Is er sprake van diarree dan is er juist een tekort aan zwarte gal, het voedsel wordt te kort vastgehouden in het spijsverteringskanaal. Toevoeging van zwarte gal in vorm van norit (actieve kool) of de bekende bosbessensap (“de myrtillus is koud en droog in de tweede graad, bindend en dorstlessend”, schrijft de Duitse arts Johannes Schroder uit de 17e eeuw in zijn boek over de bereiding van medicijnen).
Dit zijn nog maar eenvoudige voorbeelden, de interactie van de lichaamsvochten is echter complexer. Dit heeft te maken met het verschil tussen symptoom en oorzaak. Want in de oude geneeskunde ging men er van uit dat een ziekte altijd veroorzaakt wordt door een bepaalde verstoring in het evenwicht tussen de lichaamsvochten. Deze verstoring kon allerlei verschillende symptomen met zich mee brengen. Uit de zichtbare symptomen is echter vaak niet op te maken wat de eigenlijke diepere oorzaak – balansverstoring – van de problemen is. Zo merk ik in mijn praktijk dat bijvoorbeeld eczeem een symptoom is dat kan worden veroorzaakt door een teveel aan zwarte gal, aan gele gal of aan flegma. Het symptoom is slechts de alarmbel die duidelijk maakt dat er een disbalans is ontstaan.
Deze verhouding tussen ziekte en symptoom valt te begrijpen uit het feit dat datgene wat vreemd is in een systeem problemen kan geven. Als het temperament tijdelijk door een transit of door aanleg zeer flegmatisch is, kan juist de aan flegma tegengestelde gele gal gaan opspelen. De koude en vocht van het systeem zijn dan namelijk beslist niet berekend op warmte en droogte en dus ontstaan er vuurverschijnselen, zoals bijvoorbeeld eczeem. Behandel je dan vervolgens het eczeem, dan laat je het echte probleem liggen. Het maakt niet uit of je dat nu met homeopatische middelen, natuurgeneeskunde of gewoon een chemische pil doet.
Maar zoals gezegd ook zwarte gal als diepste oorzaak kan een symptoom als eczeem geven. Het systeem is dan te koud geworden en weet de hitte van de gele gal niet te verwerken. En om het helemaal ingewikkeld te maken, ook een systeem met veel gele gal kan bij nog meer gele gal uitslag veroorzaken. Er is dan eenvoudigweg teveel vuur dat zijn uitweg niet meer kan vinden en dus voor problemen zorgt door “er uit te slaan”. Er zijn nauwelijks medische diagnosemethodes om te komen tot het vaststellen van deze diepere oorzaak. Voor dat doel is alleen de horoscoop geschikt en daarom benadrukt Saunders altijd dat zonder astrologie geen geneeskunde mogelijk is.
Paarse gewaden
Het samenspel van de humores, van symptoom en oorzaak, kan worden toegepast op uurhoekvragen en op geboortehoroscopen, waar het net zo onthullend is. Een goed voorbeeld is de radix van William Lilly ( 11 mei 1601 NS, 2:08 LMT, 52.39 Leicestershire, Asc 6.51 Vissen) die regelmatig kampte met de gevolgen van zijn natuurlijke aanleg tot zwartgalligheid. In Lilly’s horoscoop overheerst het sanguinische temperament, en hij gaf daar ook uiting aan in zijn gedrag. Hij was sociaal, hield van uitgaan en contacten en hij studeerde ook graag met de bekende gevolgen.
Maar af en toe had hij periodes van “melancholische hypochondrie”, depressie zeg maar. Er kwam dan te veel zwarte gal in het systeem en voor die kou en droogte was hij met zijn dominant warme en vochtige mentaal-fysieke systeem bijzonder kwetsbaar. De periodes van hypochondrie kwamen vooral voor als zijn Saturnus door een progressie geraakt werd, Saturnus in immers de zwartgallige planeet bij uitstek. Het was dus van te voren te voorspellen wanneer het zou gebeuren en preventiemaatregelen kunnen dan dus ook genomen worden.
Het is duidelijk dat zwarte gal moet worden bestreden, dus moet er vooral sanguinisch voedsel worden gegeten zoals vijgen, olijven en rozijnen. Voedsel met zwarte gal, aardappels en gerst, moet worden vermeden en dragen van een lapis lazuli kan ook de melancholie verminderen. Verder dient als tegengif Jupiter in de Weegschaal in de radix, een zeer sanguinische stand, zoveel mogelijk geactiveerd te worden door activiteiten die bij Jupiter passen – ook als huisheer! – en is het mogelijk deze planeet met een Jupiter-edelsteen als ametist of zelfs met de kleur van de kleding te versterken (bijvoorbeeld paarse gewaden).
Zo breidt zich dat wat eerst alleen een medische benadering leek, veel verder uit. Dat is logisch want gezondheid is een integraal onderdeel van het hele leven. Hoewel moderne astrologie en veel alternatieve benaderingen zich graag met de term “holistisch” sieren, is dat dus vaak onterecht. Ofwel gaat het slechts om symptoombehandeling, ofwel men gaat er van uit dat alles door psychische factoren wordt veroorzaakt. Beide benaderingen schieten daarmee tekort, een tekort waar de klassieke medische astrologie niet mee kampt.